-
بحث بیشتر در باره اصل «جبران خسارت» يا «اصل غرامت»
با تشکر از جناب آقای عظیمی در مطرح کردن این موضوع در تاریخ 23 دی ماه 99 در انجمن اصول بیمه، مبحثی تقدیم کردم که تکرار آن در اینجا جایز نیست.
اما در پی مطالعة یادداشت های سایر همکاران بیمه ای در این خصوص، نکاتی جلب نظرم را کرد که اجازه می¬خواهم با کمک گرفتن از منابع حقوقی– بیمه¬ای، استادان گرامی آقایان ناصر کاتوزیان، محسن ایزانلو و غلامحسین جباری مطالبی را به استحضارتان برسانم:
می دانیم که بسته به رشته های مختلف گروه بندی های مختلفی از بیمه وجود دارد. اما آنچه که به طور عمده میان بیمه گران در کلان رایج است تقسیم بندی بیمه به دو « بیمه های خسارتی » و « بیمه های اشخاص » است.
پرسش این است که چرا به لحاظ کار بیمه گری این تقسیم بندی مطلوبیت بیشتری می تواند داشته باشد؟ اگر بار اجتماعی بیمه را موقت در نظر نگیریم؛ بیمه قراردادی است که بین یک شخص با یک مؤسسه بیمه منعقد می شود و تابع قانون حاکم از جمله قانون بیمه و توافق های دو طرف بیمه گر و بیمه گذار در هر کشور است. بیمه گذار بدین مناسبت به بیمه گر مراجعه می کند چون در پی برقراری تأمین است و نه به انتظار دریافت خسارت (نکته ای که به لحاظ فقهی مورد قبول و تأکید فقهای شیعی است و به همین دلیل عقد بیمه را جایز می¬شمارند).
حال ببینیم بیمه گذار این تأمین را برای چه چیزی می خواهد:
1- دارائی هایش (اموال) و
2- سلامت و تمامیت جسمانیش (جانش).
منظور از دارایی چیست؟
از دیدگاه کار مالی، دارایی های هر شخص از دو بخش تشکیل شده:
الف) دارایی مثبت شامل هر آنچه که به طور قانونی در مالکیت اوست و قابل تقویم است، مانند خانه، اثاثه، خودرو، کارخانه و …0
ب) دارایی منفی که عبارت است از بدهی هایی که هر شخص دارد و اگر از عهده پرداخت آنها بر نیاید ناچار است آن بدهی ها را از محل فروش دارایی های مثبت خود تأدیه کند.
شاید پرسیده شود این موضوع چه ربطی به بیمه دارد؟ شخصی که دارایی مثبت دارد در پی تأمین مالی خود در برابر خطر آتش سوزی، تصادف و غیره است و بنابراین بیمه نامه هایی را بدین منظور خریداری می کند. بیمه گران برای خودشان یک تقسیم بندی قائل می شوند و این گونه بیمه ها را در گروه اموال که برای جبران خسارت است منظور می کنند. اما ارتباط دارایی منفی شخص با بیمه های مسئولیت است.
مسئولیت از لحاظ مالی، دینِ مدنی شخص است برای جبران خسارتی که به دیگری وارد کرده است. به عبارت دیگر شخصِ مسئول، بدهکار تلقی می شود (که ممکن است این بدهی حاصل عدول از رعایت شرایط یک قرار داد باشد، و مسئولیت قراردادی هم نامیده می شود و موضوع بحث ما در اینجا نیست) و احتمال دارد که این بدهی به دلیل صدمه بدنی و یا مالی باشد که به دیگری وارد کرده است و به موجب قانون ملزم به جبران خسارتی است که وارد کرده است. شخص بدهکار برای پرداخت بدهی خود چه می کند؟ باید از محل پس اندازی که اگر داشته باشد و کفاف بدهیش را بکند، آن بدهی را بپردازد و یا باید دارایی هایی (دارایی های مثبت) را که دارد بفروشد.
در هر صورت پرداخت این بدهی (جبران خسارت) موجب کاهش دارایی های مثبت او می شود؛ همانگونه که وقوع یک آتش سوزی یا تصادم می تواند چنین وضعیتی را برای او به وجود آورد. با این وصف بیمه مسئولیت نیز می تواند مانند بیمه آتش سوزی مانع کاهش دارایی های شخص شود و خسارتی را که قرار بود از محل از دست دادن (فروش) دارایی های مثبتش جبران شود، بیمه گر جبران کند. به تعبییری از حسن اتفاق خسارتی هم که به زیاندیده وارد شده از لحاظ مالی جبران می شود.
پس از نظر بیمه گر ابتدا خسارت بیمه گذار جبران می شود و خسارت زیاندیده هم بدون جبران باقی نمی¬ماند. (البته حتی برخی بیمه مسئولیت را بیمه به نفع ثالث می¬دانند که شاید بهتر باشد بگوییم، بیمه ای است که از مواهب آن زیاندیده هم بهره مند می شود).
بنابراین بیمه های اموال و مسئولیت در دسته « بیمه های خسارتی» قرار می گیرند که هدف از آن جبران خسارت بر اساس اصولی است که در کار بیمه گری حاکم و رایج است. حتی در برخی کشورها بیمه سلامت (درمان) هم در زمره بیمه های خسارتی قرار می دهند.
در «بیمه های اشخاص» بحث جبران خسارت مطرح نیست، چون بیمه گذار در ابتدای انعقاد قرارداد با توافق بیمه¬گر مبلغ معینی را در صورتی که حادثه ای واقع و یا فوتی اتفاق بیافتد تعیین می کند و بیمه گر در صورت وقوع حادثه یا در موعد مقرر به تعهدی که پذیرفته است، عمل می کند و بنابراین خسارت یا غرامتی را نمی پردازد بلکه تعهد قراردادی خود را انجام می دهد.
دو نکته آخر:
– اینکه در گذشته بیمه های مسئولیت را جزو بیمه های اموال منظور می کردند که ایرادی هم نداشت ولی به دلیل رواج بسیار بیمه های مسئولیت و ويژگی های آن کارشناسان این رشته ترجیح دادند مسئولیت هم در کنار اموال اضافه کنند.
– در بیمه های مسئولیت چهار شخص حضور دارند: بیمه گر، بیمه¬گذار (کسی که متعهد پرداخت حق بیمه است و بیمه نامه را خریداری می کند)، بیمه شده (کسی که مسئولیت او بیمه می شود و ممکن است خودِ بیمه گذار هم باشد) و زیاندیدة ( طلبکاری که آسیب یا خسارت وارد به او از جانب بیمه شده باید به موجب قانون به صورت مالی جبران شود).