عوامل و مسببان مرگ زودرس قراردادها

نویسنده: امیر حسین خداپناهی

به جز چند مورد، عمده قرارداد ها معمولاً پایانی دارند. اصولاً وقتی قراردادی بسته می شود فرض بر این است که طرفین قرارداد قصد بر این داشته اند که تا پایان مدت قرارداد به پای عهد و پیمان خود باشند. اما گاهی اوقات قرارداد ها قبل از آنکه به پایان مدت توافق شده خود برسند، دچار مرگ زودرس می شوند. مسبب این مرگ زودرس گاهی یکی از طرفین یا دو طرف قرارداد است و گاهی عاملی خارج از اراده آنها. در این نوشتار قصد داریم با ابزارها و عوامل بر هم زدن یا بر هم خوردن پیش از سررسید قراردادها که با نام های مختلفی همچون فسخ، تفاسخ، اقاله، انفساخ و … خوانده می شوند، آشنا شویم.

فسخ:

فسخ آن است که یکی از طرفین قرارداد به صورت ارادی، قرارداد را بر هم زند. البته این طور نیست که در هر قراردادی طرفین قرارداد این آزادی عمل را داشته باشند که هر زمان دلشان خواست قرارداد را بر هم زنند. عقود یا قرارداد ها به دو دسته جایز و لازم تقسیم می شوند. مطابق با ماده ۱۸۶ قانون مدنی  عقد جایز آن است که هر یک از طرفین بتواند هر وقتی بخواهد آن را فسخ کند در واقع عقد جایز عقدی است که ذاتاً و به صرف عدم تمایل یک طرف یا طرفین قرارداد فسخ باشد. به طور مثال وکالت یکی از عقود جایز است، زیرا به موجب ماده ۶۷۸ قانون مدنی قانون گذار به هر یک از وکیل و موکل اجازه بر هم زدن آن را داده است؛ بنابراین هر یک از وکیل و موکل می‌تواند بدون رضایت طرف دیگر قرارداد را بر هم زند.

اما عقد لازم که در مقابل عقد جایز قرار دارد، مطابق با ماده ۱۸۵ قانون مدنی عقدی است که هیچ یک از طرفین معامله، حق فسخ (برهم زدن) آن را نداشته باشد مگر در موارد معینه که در همان عقد یا قانون پیش بینی می شود. مانند عقد بیع و عقد اجاره.

بر اساس ماده 15 آیین نامه شماره 53 (شرایط عمومی بیمه بدنه خودرو) در موارد ذیل بیمه گر و یا بیمه گزار می تواند قرارداد بیمه را فسخ نماید: این عبارت نشان می دهد که از نظر قانونگزار ( شورای عالی بیمه) عقد بیمه بدنه عقدی لازم است و فقط در موارد معینه قابل فسخ می باشد. آیا واقعاً اینطور است؟

الف- موارد فسخ از طرف بیمه گر

• در صورتی که بیمه گزار حق بیمه را به موقع نپردازد.
• در صورت تشدید خطر مگر آنکه توافق خاصی بین طرفین صورت گرفته باشد.
• چنانچه بیمه گزار سهواً از اظهار مطالبی خودداری یا اظهارات خلاف واقع بنماید و مطالب اعلام نشده یا اظهارات خلاف واقع در ارزیابی خطر مؤثر باشد.

ب – موارد فسخ از طرف بیمه گزار:

• در صورتی که خطر موضوع بیمه کاهش یابد و بیمه گر حاضر به تخفیف در حق بیمه نشود.
• در صورتی که فعالیت بیمه گر به هر دلیل متوقف شود.

تبصره: در صورتی که بیمه گزار بنا به دلایل دیگری متقاضی فسخ بیمه نامه باشد بیمه گر حق بیمه مدت اعتبار بیمه نامه را به روش کوتاه مدت محاسبه و باقیمانده حق بیمه را به بیمه گزار پرداخت می کند.

نکته جالب اینجاست که تبصره فوق برداشت قبلی ما از لازم بودن قرارداد بیمه بدنه خودرو را با تردید مواجه می سازد. زیرا بر اساس این تبصره عملاً بیمه گزار هر زمان بخواهد می تواند قرارداد بیمه بدنه را فسخ نماید. پس به نظر می رسد قرارداد بیمه بدنه از جانب بیمه گزار جایز و از جانب بیمه گر لازم است!

تفاسخ:

عقد لازم را به یک شیوه دیگر نیز می توان بر هم زد و آن تفاسخ است. تفاسخ آن است که هر دو طرف قرارداد علیرغم اینکه ممکن است در قرارداد پیش بینی نکرده باشند، توافق نمایند که پیش از سررسید قرارداد آن را بر هم زنند به طوریکه آثار آن را نیز از بین ببرند.

اقاله:

اقاله همان تفاسخ است. یعنی توافق طرفین قرارداد برای پایان دادن به قرارداد. در قانون مدنی به طور دقیق و صریح تعریفی از اقاله نیامده ولی مطابق با ماده 283 قانون مدنی بعد از انجام معامله طرفین می توانند با توافق آن را اقاله و یا تفاسخ کنند.

انفساخ:

انفساخ آن است که شرایطی پیش اید که امکان ادامه قرارداد وجود نداشته باشد. در واقع انفساخ حالتی است که در آن عقد به دلیل بر هم خودن و یا از بین رفتن موضوعی که قرارداد بر آن به وجود آمده از بین برود. به طور مثال در بیمه نامه بدنه در نظر بگیریم بیمه گذار فقط پوشش های اصلی یعنی ( آتش سوری، صاعقه، انفجار، حادثه و سرقت کلی) را خریداری نموده و پس از وقوع سیل خودرو مورد بیمه از بین می رود در این حالت با توجه به وقوع خسارتی خارج از تعهدات بیمه نامه و از بین رفتن موضوع بیمه، دیگری چیزی برای ادامه قرارداد بیمه وجود ندارد بنابراین انفساخ قرارداد بیمه رخ می دهد.

سایر اصطلاحات

علاوه بر موارد فوق الذکر، اصطلاحات دیگری نیز برای بر هم زدن قرارداد ها وجود دارد که عبارتند از ابطال، باطل و بطلان که بحث در خصوص آنها را به نوشتاری دیگر موکول می کنیم.